Witamina D

Od dawna wiadomo, że witamina D jest niezbędna do prawidłowej mineralizacji kości – zapobiega m.in. krzywicy i osteoporozie. Ostatnie dziesięciolecia przyniosły jednak nowe odkrycia na temat wszechstronnej funkcji, jaką pełni ona w organizmie.

Co to jest witamina D?

Termin „witamina D” odnosi się do grupy rozpuszczalnych w tłuszczach, steroidowych i organicznych związków chemicznych, odpowiedzialnych m.in. za utrzymanie prawidłowej gospodarki wapniowo-fosforanowej organizmu poprzez wzmożenie wchłaniania wapnia, magnezu i fosforu w jelicie cienkim. Związki te mają czteropierścieniową budowę, wzbogaconą łańcuchem bocznym (źródło: www.medrodzinna.pl). W przyrodzie występują dwie ich formy, różniące się między sobą budową łańcucha bocznego. Są to:

• ergokalcyferol (witamina D₂), który występuje w organizmach roślinnych oraz drożdżach,
• cholekalcyferol (witamina D₃), występujący w organizmach zwierzęcych.

Witamina D – suplementacja i synteza

W błonach komórkowych warstwy podstawnej i kolczystej naskórka (czyli w najgłębszych warstwach naskórka) oraz w fibroblastach skóry właściwej organizmów zwierzęcych, w tym także człowieka, występuje prowitamina D, czyli 7-dehydrocholesterol. Pod wpływem promieniowania słonecznego UVB o długości fali 290–315 nm prowitamina ta ulega fotochemicznemu przekształceniu się w witaminę D₃. Synteza skórna jest najważniejszym źródłem witaminy D u człowieka, powinna pokrywać do 90% zapotrzebowania organizmu na ten związek.

Do źródeł pokarmowych witaminy D zalicza się przede wszystkim mięso niektórych ryb, m.in.:

• łososia,
• dorsza,
• tuńczyka,
• śledzia,
• makreli,
• sardynki,
• węgorza.

Inne źródła witaminy D:

• tran,
• żółtko jaja,
• wątroba,
• ser żółty,
• niektóre grzyby.

Należy do tego dodać żywność fortyfikowaną, czyli wzbogacaną witaminą D. W Polsce obligatoryjne jest wzbogacanie margaryny w witaminy A i D. Bardzo często dodaje się je również do np. płatków śniadaniowych czy jogurtów.

Obecne na polskim rynku preparaty zawierające witaminę D są dostępne w postaci tabletek, kapsułek i kropli.

Właściwości witaminy D

Choć witamina D tradycyjnie jest zaliczana do witamin, dziś wiadomo, że spełnia ona funkcję hormonu witaminowego. Rozwój biologii molekularnej oraz metod diagnostycznych w medycynie pozwolił na dokładniejsze poznanie wielokierunkowych funkcji witaminy D.

Witamina D bierze udział w:

• regulacji gospodarki wapniowo-fosforanowej,
• prawidłowej mineralizacji kości,
• wydzielaniu insuliny,
• proliferacji i różnicowaniu komórek,
• funkcjach układu immunologicznego (źródło: www.pth.pl).

Badania wykazały, że prawidłowy poziom witaminy D w organizmie zmniejsza ryzyko wystąpienia niektórych chorób. Wykazuje działanie immunomodulujące – chroni organizm przed przewlekłymi procesami zapalnymi oraz chorobami autoimmunologicznymi, takimi jak nieswoiste zapalenia jelit, reumatoidalne zapalenie stawów, fibromialgia. Witamina D jest naturalnym antybiotykiem, który ogranicza rozwój licznych bakterii chorobotwórczych. Jej suplementacja w okresie jesienno-zimowym może być wskazana do redukcji liczby zachorowań na nieżyty górnych dróg oddechowych. Liczne badania wykazały ponadto związek jej niedoboru z cukrzycą typu 1 i 2. Suplementacja nią ośmiokrotnie zmniejsza ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 1 u dzieci. Przy niedoborach witaminy D istnieje większe ryzyko wystąpienia insulinooporności oraz zespołu metabolicznego.

Naukowcy sugerują, że suplementacja witaminą D obniża ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych i udaru, wpływa też na obniżenie ciśnienia krwi i działa przeciwkrzepliwie. Witamina ta ma ponadto działanie neuroprotekcyjne (wykazano związek jej niedoboru z większym prawdopodobieństwem wystąpienia wahań nastroju, zaburzeń poznawczych i choroby Alzheimera) oraz antykancerogenne w przypadku takich nowotworów jak: rak okrężnicy, piersi, jajnika, pęcherza moczowego, prostaty, płuc czy przełyku. Niektórzy naukowcy wykazali także związek poziomu witaminy D w organizmie kobiet z nasileniem bólów miesiączkowych – u pacjentek z niskim poziomem tego związku we krwi bóle były silniejsze. Witamina D obniża bowiem syntezę związków pozapalnych w macicy, które to – zdaniem badaczy – odpowiadają za pierwotne bóle miesiączkowe.

Witamina D wpływa także na stan skóry. Odkrycia tego dokonał Morimoto z Uniwersytetu w Osace, gdy u jego pacjenta, leczonego na osteoporozę, przy terapii witaminą D ustąpiły zmiany łuszczycowe. Oprócz leczenia nią łuszczycy stosowano ją od tej pory w leczeniu innych typów stanów zapalnych skóry, a także nowotworu skóry – czerniaka.

Dawkowanie witaminy D i niedobory

Zalecana suplementacja witaminą D zależy od takich czynników jak szerokość geograficzna i pora roku. Na syntezę cholekalcyferolu wpływają także czynniki środowiskowe (np. smog), powierzchnia odsłoniętego ciała, zawartość melaniny w skórze, stosowanie kremów z filtrem ochronnym UVB (źródło: www.wszechnica-zywieniowa.sggw.pl).

Rekomendowana dawka witaminy D dla Europy Środkowej:

• noworodki i niemowlęta (0–12 mies.) – 400 IU (10 µg) na dobę do 6. mies. życia i 400–600 IU (10–15 µg) na dobę od 6. do 12. mies. życia,
• dzieci i młodzież do 18. roku życia – 600–1000 IU (15–25 µg) na dobę w zależności od masy ciała, w okresie od września do kwietnia lub przez cały rok, jeśli w okresie letnim brak odpowiedniej syntezy,
• dorośli – 800–2000 IU (20–50 µg) na dobę w zależności od masy ciała, w okresie od września do kwietnia lub przez cały rok, jeśli w okresie letnim brak odpowiedniej syntezy,
• seniorzy (60+) – 800–2000 IU (20–50 µg) na dobę przez cały rok,
• kobiety w ciąży i karmiące piersią – 1500–2000 IU (37,5–50 µg) na dobę.

Do objawów niedoboru witaminy D można zaliczyć:

• zmęczenie, senność, problemy z koncentracją,
• niespokojny sen,
• bóle stawów i mięśni,
• zaparcia lub biegunki,
• zły nastrój,
• większą wrażliwość na ból,
• większą podatność na złamania kości,
• choroby przyzębia,
• wysokie ciśnienie krwi,
• spadek kondycji.

Do grup szczególnie zagrożonych niedoborem witaminy D należą noworodki urodzone przedwcześnie, osoby otyłe, osoby o ograniczonej ekspozycji na słońce, pacjenci z zaburzeniami wchłaniania i o ciemnej karnacji. Mogą oni wymagać suplementacji wyższą dawką niż ta, która została podana w zaleceniach ogólnych. Terapeutyczne dawki witaminy są stosowane w leczeniu m.in. krzywicy i osteomalacji (1000–5000 IU na dobę), osteoporozy (1000–3000 IU na dobę), niedoczynności przytarczyc (10 000–20 000 IU na dobę).

Przy pobieraniu witaminy D z pokarmu oraz ekspozycji – nawet intensywnej – na działanie promieni słonecznych nie jest możliwe wywołanie hiperwitaminozy, czyli przedawkowania witaminy D. Nadmierna ilość promieni UVB rozkłada witaminę do suprasterolu i zapobiega jej nadprodukcji poprzez syntezę skórną. Do przedawkowania tego związku dochodzi rzadko, zwykle w przypadku podawania dużych jego dawek osobom przewlekle chorym – mowa tu o dawkach rzędu 50 000 IU na dobę. Hiperwitaminoza przy podawaniu znacznie niższych dawek zdarza się też przy takich chorobach jak sarkoidoza, gruźlica czy idiopatyczna hiperkalcemia. Za niebezpieczny uważa się poziom witaminy D przekraczający 200 ng/ml. Prowadzi on do hiperkalcemii (stanu podwyższonego poziomu wapnia we krwi) i hiperfosfatemii (podwyższenia poziomu fosforu we krwi).

Objawy hiperkalcemii to:

• nudności,
• wymioty,
• brak apetytu,
• zaparcia,
• osłabienie,
• nadmierne pragnienie,
• wzmożone oddawanie moczu,
• świąd, bóle głowy.

W skrajnych przypadkach może dojść do kamicy nerkowej, zwapnień, wystąpienia złogów wapniowych i niewydolności nerek.

Działania niepożądane i przeciwwskazania

Przeciwwskazaniem do stosowania preparatów z witaminą D jest nadwrażliwość na którykolwiek ze składników danego preparatu, a także:

• hiperwitaminoza D,
• hiperkalcemia,
• hiperkalciuria,
• wapniowe kamienie nerkowe,
• sarkoidoza,
• niewydolność nerek,
• brak aktywności hydroksylazy cholekalcyferolu w wątrobie i nerkach,
• witaminę tę należy podawać ostrożnie osobom unieruchomionym (sparaliżowanym, stale leżącym).

Stosowanie suplementów wraz z lekami zobojętniającymi, zawierającymi magnez, może powodować hipermagnezemię, a z glikozydami naparstnicy – nasila ich działanie arytmogenne. Leki przeciwpadaczkowe (np. fenytoina, barbiturany), ryfampicyna, cholestyramina, parafina ciekła zmniejszają wchłanianie witaminy D. Stosowanie suplementów równolegle z tiazydami zwiększa ryzyko hiperkalcemii. Glikokortykosteroidy natomiast mogą osłabiać działanie witaminy D (źródło: bazalekow.mp.pl).

Działania niepożądane występują tylko w przypadku hiperwitaminozy.

Witamina D w kosmetykach

Witamina D nie jest stosowana w kosmetyce tak często, jak chociażby witaminy A, E czy C, lecz występuje w coraz szerszej gamie preparatów, głównie przeciwłojotokowych, a także zapobiegających łysieniu. Zwiększa ona napięcie naskórka, zapewnia szybsze ziarninowanie, reguluje proces złuszczania się naskórka. Jak wynika z ostatnich badań, witamina ta podnosi także poziom katelicydyny-LL37, która chroni skórę przed zakażeniami i zmniejsza ryzyko występowania chorób skórnych. Może być pomocna m.in. w leczeniu atopowego zapalenia.

Ciekawą nowością na rynku kosmetycznym są kremy zawierające zamiennik witaminy D, bogaty w oligofruktozany, które aktywują receptor witaminy D (VDR) w skórze, bez konieczności ekspozycji na działanie promieni słonecznych. Dzięki temu skóra wytwarza właściwą barierę ochronną, w prawidłowy sposób przebiegają w niej procesy regeneracji i naprawy tkanek. Kremy takie są polecane osobom w wieku dojrzałym oraz takim, które z różnych przyczyn nie mogą zapewnić sobie optymalnej ekspozycji na działanie promieni UVB – również stosującym kremy z filtrem UVB. Można się spodziewać, że to dopiero początek kariery witaminy D w kosmetyce – już pojawiają się rozmaite kosmetyki o właściwościach naprawczych i regenerujących naskórek w postaci kremu czy serum.